Begraafplaatsen: een plek waar rouw, herdenking, troost en ontmoeting samenkomen
In 2019 werd ik schepen van begraafplaatsen. Hoewel dat een buitenbeentje kan lijken in mijn bevoegdheden, sluit het er net heel goed bij aan. Want ook de begraafplaats is een vorm van zorg voor de Leuvenaars. Mensen een laatste rustplek geven, hen herdenken en troost bieden aan wie achterblijft: dat is zorgzaamheid van een stad voor haar inwoners.
Voor mij maken begraafplaatsen deel uit van ons leven en onze wereld. Daarom wil ik er warme ontmoetingsplekken van maken. Of het nu is om samen te rouwen aan een graf of onder e eeuwenoude bomen viool te komen oefenen: ik wil mensen samenbrengen rond rouw, verlies en troost en die thema's bespreekbaar maken. Ik wil van begraafplaatsen troostende plekken maken die, 'doodgewoon', bij het dagelijkse leven horen.
Zo stelden we onze begraafplaatsen open voor fietsers om als rustige doorsteek te gebruiken, en ook wandelaars met honden zijn nu welkom. Ook schroeven we de verharding terug en laten de begraafplaatsen weer groene plekken zijn, goed voor de natuur en de bezoekers (want de natuur biedt troost). Hier lees je een greep uit alle initiatieven.
Plantenlabo
Wie op de Stadsbegraafplaats wandelt, ziet dat ze groener is dan ooit. Dat is dankzij de inspanningen die we de voorbije jaren hebben gedaan om de natuur op deze bijzondere plek te versterken. We legden een plantenlaboratorium aan om te testen welke planten het goed doen in de toenemende hitte en droogte.
Daarnaast is een begraafplaats vaak een grote open vlakte die op warme dagen sterk uitdroogt. Om meer kennis te krijgen over welke planten het goed doen en welke minder, legden we een plantenlaboratorium aan op de Stadsbegraafplaats, waarin we dit testen.
De natuur krijgt het op begraafplaatsen vaak hard te verduren doordat er jarenlang veel pesticiden gebruikt zijn (nu is dat gelukkig verboden), maar ook door het overdreven ‘opruimen’ van bladeren en groen, en beplanting die er wel netjes uitziet maar niet opgewassen is tegen de klimaatverandering. Die bladeren zijn immers de voeding voor de bodem, waarop bomen en planten groeien. We zagen dat de bodem op de Leuvense begraafplaatsen er niet goed aan toe was, en de bomen en planten dus ook niet. Daarom laten we nu in de herfst de vallende bladeren gewoon liggen, in plaats van alles weg te halen en naar het containerpark te brengen. Natuurlijk ruimen we de paden en de graven mooi op, maar de bodem krijgt wel weer de kans om zichzelf te beschermen tegen kou, droogte en hitte.
Boeketje troost
In 2020 liet ik bloemenweides aanleggen op de Stadsbegraafplaats waarin je ‘troostbloemen’ kan plukken om op een graf te plaatsen of mee naar huis te nemen, om je thuis met de rustplek van je geliefde te verbinden.
Troostmuur
We hielden al jaren foto's bij vanop grafstenen die op het einde van hun concessie weggehaald werden. Deze foto's werden ooit met veel zorg uitgekozen door familie om hun geliefden te herdenken. In 2021 maakten we van een van de muren van de Stadsbegraafplaats een 'Troostmuur' en geven deze foto's daar een nieuwe plek.
De Troostmuur is ook een plek voor de herdenking van mensen die niet in Leuven begraven worden, maar van wie naasten toch graag een herinnering willen op onze begraafplaats. Wie wil, kan een fotolijst afgeven aan de dienst begraafplaatsen.
Trooststoelen
We merkten dat er geregeld banken verschoven werden van de ene kant van de begraafplaats naar de andere. Dat deed me vermoeden dat mensen nood hadden aan een zitplaats bij het graf dat ze bezoeken. Daarom hebben we Trooststoelen gemaakt: makkelijk verplaatsbare stoelen die bij een graf gezet kunnen worden.
Wereldlichtjesdag
Op Wereldlichtjes, telkens de tweede zondag van december, worden wereldwijd om 19 uur kaarsjes aangestoken ter herinnering aan levenloos geboren en overleden kinderen. Door de verschillende tijdzones ontrolt zich een lint van licht over de aarde. Het is een universeel ritueel dat invulling biedt aan een persoonlijk verlies.
Sinds 2016 organiseren we met Stad Leuven elk jaar op Wereldlichtjesdag een nocturne in de sterretjestuin op de Stadsbegraafplaats. We steken op elke Leuvense begraafplaats op ieder kindergraf een kaarsje aan ten teken van gedeeld verlies. Iedere bezoeker krijgt ook een kaarsje om toe te voegen aan de lichtinstallatie *Twinkle, die zo aangroeit tot een wolk van lichtjes, wiegend in de wind. Zo proberen we deze koude decembernacht een beetje lichter te maken voor al wie verlies kent of deelt in de rouw van anderen.
Najaarsprogramma rouw en verlies
In 2016 gaf ik de opdracht aan de stad om samen met Huis van het Kind Leuven ieder jaar een najaarsprogramma rond rouw en verlies te organiseren. Ik kreeg immers uit allerlei hoeken het signaal dat er nood was aan meer erkenning en ruimte voor rouw in de samenleving. Het zijn geen eenvoudige thema's en er leven nog best wat taboes. We werkten een jaarlijks najaarsprogramma uit dat op verschillende manieren aandacht geeft aan verlies, rouw en troost, in lezingen, gespreksavonden, films, workshops, theater ... Met dit programma proberen we ieder jaar omgang te vinden met verlies, op ieders eigen tempo of wijze, maar altijd samen.
Spinnenmetenknippen
Met kinderen en jongeren praten over de dood en rouw: het zijn moeilijke onderwerpen die we nog vaak uit de weg gaan omdat we niet weten hoe erover te spreken. Ik probeer al een tijdje om rouw en verlies bespreekbaar te maken in onze stad. Daarbij mogen kinderen en jongeren niet worden vergeten: zij gaan immers vaak op een andere manier om met rouw dan volwassenen, maar ze rouwen net zo goed. Om hen meer kansen te geven om op hun eigen manier om te gaan met het thema liet ik een theatervoorstelling op kindermaat maken die, zonder taboes, het gesprek met en over de dood aangaat. Óp de Stadsbegraafplaats. Het Leuvense theatergezelschap Max Last creëerde de prachtige voorstelling 'Spinnenmetenknippen', een gevoelig verhaal vol humor en muziek.
Trooststad Leuven voor Reveil '21
De organisatie Reveil gaat samen met kunstenaars, muzikanten, dichters en vertellers op zoek naar een warmere rouwcultuur van eigen bodem. De beweging spreidde haar vleugels intussen over 1 op de 3 Vlaamse gemeenten en won daarvoor de Vlaamse Cultuurprijs voor immaterieel erfgoed.
Op 1 november organiseert Reveil jaarlijks op meer dan 100 begraafplaatsen ingetogen herdenkingsmomenten met muziek, poëzie, beeld, dans en levensverhalen. Elk jaar neemt één stad daarbij het voortouw. In 2021 werd Leuven die ‘Trooststad’ en organiseerde samen met Reveil een troostend stadsfestival in de aanloop naar 1 november onder de naam ‘Leuven vergeet je niet.’
Leuven werkte samen met Reveil een Troostprogramma uit dat de hele stad samenbracht, met verschillende activiteiten verspreid over Leuven die rouw en verlies zichtbaar maakten in de stad. Zo was er de Verhalenbank, waarvoor muzikanten, schrijvers en dichters naar de Leuvense woonzorgcentra, palliatieve tehuizen enzovoort trokken om verhalen te verzamelen over mensen die we missen - verhalen die de wortels van de stad zijn. Er was een kinderfilm over afscheid nemen, concerten en een Soul Repair Café. Daar kon je je herinneringen aan een dierbare laten omzetten in een prachtige tekening, een lied of een verhaal. Met 'Boodschap naar de Overkant’ konden mensen, onder het mom van “Wat zou je nog willen zeggen als je nog 1 sms’je mocht sturen naar een overleden dierbare?” een korte boodschap achterlaten voor iemand die ze missen. De boodschappen werden geprojecteerd in het Leuvense stadsbeeld.
Stilteplekken
De komende jaren gaan we als stad fysieke plekken creëren voor de Leuvenaars waar verbinding, samenhorigheid, rust en troost centraal staan. De stad werkt hiervoor samen met vzw de Nieuwe Opdrachtgevers. Zij zullen een participatief traject begeleiden waarbij inwoners en kunstenaars samen deze plekken zullen vormgeven. De stilteplekken kunnen een plek zijn om even rust of troost te zoeken, om even stil te staan, te mijmeren, iemand te herinneren of verdriet te verwerken, om kleine rituelen te houden of net in gesprek te gaan met elkaar.